بدایع الازمان فی وقایع کرمان (کتاب)بدایع الازمان فی وقایع کرمان (تاریخ افضل)، نوشته افضل الدین ابوحامد احمد بن حامد کرمانی، فرآورده مهدی بیانی می‌باشد.این کتاب که در پایان سده ششم هجری نوشته و به تاریخ افضل معروف شده و به گمان در ۶۰۶ هجری پایان یافته است، اطلاعات گستردهای درباره جغرافیای کرمان و بخش‌های گوناگون آن دربردارد و با توصیف بناهای شهرهای مهم آن سامان، به روایت چکیدهای از تاریخ آنجا از دوران پیش از اسلام و فتح شدنش بر دست مسلمانان و روزگار چیرگی آلصفار و آلالیاس و غزنویان و دیالمه آلبویه و سلجوقیان قاوردی بر آن میپردازد و از انقلابهای مردم کرمان پس از سلجوقیان و تسلط ملک دینار و عجمشاه و فرخ شاه، پسران ملک دینار و تسلط ملوک شبانکاره و اتابکان فارس و عاملان خوارزمشاهیان بر کرمان نیز گزارش میدهد. ۱ - ساختار کتاباین اثر را از منابع ویژه تاریخ کرمان میتوان برشمرد و بر پایه درونمایه جامعالتواریخ حسنی و تاریخ آلسلجوق گمان زد که دو مقاله و یک خاتمه (مقدمه) یا یک مطلب و یک خاتمه داشته باشد، اما افسوس که مقاله نخست از این تاریخ در دست نیست. باری، نویسنده هر یک از گزارشهای خود را با نثری شیوا زیر عنوان «گفتار» می‌گنجاند. نثر فارسی در روزگار صفویان، از دید روانی، استواری و شیوایی در پستترین مراحل راه میپیمود و از اینرو، بسیار بسیار دور مینماید که در این دوره، استوارترین ترکیبها در قالب زیباترین الفاظ ریخته شده و نثری چنین متین و دلپسند و دور از تعقید و تکلف از زیر قلم نویسندهای چون محمد بنابراهیم بیرون آمده باشد. نگاهی گذارا به عباراتهایی که بی گمان، از آن محمد بن ابراهیم است- که شمارشان بسیار نیست- و مقابله آنها با الفاظ و عبارات بدایع الازمان، اهل فن و ذوق را بدین باور میرساند که تفاوت میان این دو انشا (نثر)، از زمین تا آسمان است. ۲ - گزارش محتوامقاله نخست (اولی/ مقدمه) این کتاب، چکیدهای از تاریخ پیشینیان سلاجقه و امیران سلجوقی عراق و خراسان را دربردارد و مقاله (مطلب) دومش از رویدادهای تاریخی روزگار سلجوقیان کرمان گزارش میدهد و خاتمه آن به تاریخ حکمرانی ملک دینار و جانشینان وی و رویدادهای ۶۰۶ هجری میپردازد. نویسنده با گزارشی درباره پیشینه و ویژگیهای قاورد بنجغربیک (قره ارسلان) و چگونگی پادشاهی وی، در گفتارهای جداگانهای، به تاریخ و رویدادهای روزگار شاهان سلجوقی کرمان مانند کرمانشاه بن قاورد، سسلطانشاه بن قاورد، محیی‌الدین عماد الدوله تورانشاه بن قرا ارسلان، ایرانشاه بن تورانشاه، ارسلانشاه بن کرمانشاه میپردازد. مهمترین موضوع گفتارها در این کتاب، میراث سلطنت قاورد شاه و جنگ و صلحها و عزل و نصبها فرزندان وی و هر یک از برادران با یکدیگر است. البته لشکرکشی شاهان قاوردی به دیگر جاهای کشور یا دیگر کشورها مانند عراق و چگونگی برخورد و معامله آنان با مردمان آن سامانها نیز از موضوعهای مهم این کتاب به شمار میرود. به گفته مصحح کتاب، محمد بن ابرهیم، کتاب خود را بر پایه تاریخ افضل سامان داد و آن را به نام خود نوشت و از اینرو، درباره اصیل بودن تاریخ افضل و اقتباس محمد بنابراهیم و حسن بن شهاب از آن، نباید درنگ کرد. بنابراین، خواننده محترم درونمایه این کتاب را در بخش گزارش محتوای سلجوقیان و غز (تواریخ آل سلجوق)، نوشته محمد بن ابراهیم میتواند بیابد. ۳ - وضعیت کتابتنها منبعی که از این کتاب آشکارا نام میبرد، تاریخ آلسلجوق، نوشته محمد بن ابراهیم میتوان برشمرد. وی بیش تر احوال فرزندان قاوردشاه را از آن بیرون آورده و گاه همان عبارتهای افضل الدین را نقل کرده و حسن بن شهاب بن حسن یزدی نیز در جامع التواریخ خود از بخش گستردهای از آن بدون نام بردن از نویسندهاش و با حذف شماری از عبارات آن بهره برده، همچنین حافظ ابرو در مجمع التواریخ، از آن استفاده کرده است. تاریخ افضل تنها منبع بیواسطه یا باواسطه مورخانی به شمار میرود که از رویدادهای تاریخی سلجوقیان کرمان گزارش می‌دهند. نسخه مدون این کتاب در دست نیست. مصحح محترم کتاب، در مقدمه درازدامنی درباره وجود بدایع الازمان فی وقایع کرمان و انتسابش به افضلالدین کرمانی به بحث و استدلال میپردازد و سرانجام چنین دعوی میکند که محمد بنابراهیم، نویسنده تواریخ آلسلجوق خود متن آن را در دست داشته است و ابنشهاب، نویسنده جامعالتواریخ حسنی و حافظ ابرو، نویسنده مجمع التواریخ نیز از این تاریخ بهره بردهاند. بنابراین، تاریخ افضل که گویی اکنون در دست نیست، تا سده یازدهم (روزگار محمد بنابراهیم و نوشته شدن تواریخ آلسلجوق) بوده و از آن پس روشن نیست که چه زمانی از میان رفته است. شاید این کتاب هنوز هم باشد و کسی را از آن خبری نباشد. پانوشتهای مصحح کتاب درباره درونمایه تاریخ افضل و سجنش عبارتهای آن با دو کتاب پیشگفته و نسخه بدلهای آمده در این بخش از کتاب، زمینه را برای داوری درباره ادعای وی فراهم‌تر میآورد. گفتنی است، نمایهای از نام کسان، قبیله‌ها و جایهای یادشده در کتاب نیز در پایان این نسخه از آن وجود دارد. عکس صفحه نخست و پایانی جامعالتواریخ حسنی و شیوه استنساخ مصحح محترم نیز در پایان مقدمه کتاب آمده است. ۴ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |